Vastdenken

Vastdenken is een manier van denken, waarbij onze eigen `oplossing` van een probleem het probleem alleen maar groter maakt. Alsof je in een vlekje op je kleding wrijft om het vlekje weg te werken. Het effect is dat de vlek alleen maar groter wordt. Deze manier van denken is met een aantal voorbeelden en metaforen te illustreren.

Auto in de modder
Het is alsof je met je auto in de modder zit en probeert weg te rijden door gas te geven. Hoe meer gas je geeft, des te dieper zak je weg in de modder.

Blazen in een vuur
Door te blazen proberen een vuur uit te krijgen. Het tegenover­gestelde zal gebeuren. Het gaat harder branden.

Vislijn
Aan een vislijn trekken die in de war is, in een poging de draad te ontwarren. Uiteraard met tegenovergesteld effect.

Moeras
Heftig bewegend uit een moeras proberen te klimmen.

Aquarium
Water in een aquarium waar zand in dwarrelt proberen helder te krijgen door het zand naar beneden te duwen.

Hoofdluis
Van hoofdluis proberen af te komen door je haar steeds beter te wassen. De tragiek is echter dat luizen juist meer van schoon haar houden, het probleem wordt er alleen maar groter van.

Spaarlampen
Mensen die spaarlampen hebben en die ze, omdat het spaarlampen zijn, dus ’s nachts laten branden. Vergelijkbaar aan mensen die een energiezuinige wasmachine zonder problemen – ze zijn immers energiezuinig – een klein wasje tussendoor laten draaien.

Lonelyplanet.com
Wat is het effect van een be­schrijving op www.lonelyplanet.com – die door honderdduizen­den mensen wordt gelezen – dat er ergens op de aarde een heel mooi rustig plekje is waar u nog in alle rust alleen kunt genieten van schoonheid en stilte en waar u zeker een keer naartoe moet gaan? Juist…

Draaikolk
Peter Senge beschrijft in The Fifth Discipline het tragische ver­haal van een man die in een draaikolk belandt. De man vecht voor zijn leven om uit de draaikolk te ontsnappen. Na enige minuten moet hij echter uitgeput de strijd opgeven, wordt door de draaikolk verzwolgen en… wordt even later netjes aan de oever van de rivier afgezet. Verdronken. Als hij niet zou hebben gevochten voor zijn leven, was hij waarschijnlijk nog in leven ge­weest. Zijn oplossing maakte het probleem slechts groter.

Strooien
Na een code rood van het KNMI, blijven de meeste mensen thuis en laten ze de auto staan. Daardoor wordt het eigenlijk alleen maar gevaarlijker op de weg. Er is namelijk te weinig verkeer om het de gevallen sneeuw tot pulp te rijden. Het strooizout kan zijn werk niet doen en mengt amper met de sneeuw en dat maakt de wegen alleen maar onbegaanbaarder.

Het patroon van vastdenken kan op meerdere manieren beschreven worden. Hieronder een overzicht van termen en begrippen die verwijzen naar dit patroon.


Vicieuze cirkel
Wikipedia: `Een vicieuze cirkel is een situatie waarin iets een bepaald gevolg heeft, terwijl dat gevolg op zijn beurt het eerstgenoemde verschijnsel in stand houdt of versterkt. Een vicieuze cirkel is dus een situatie waarin een bepaald verschijnsel zichzelf indirect in stand houdt. Is men eenmaal in een vicieuze cirkel terecht gekomen, dan is het bijzonder moeilijk of zelfs onmogelijk daar uit te breken. In termen van systeemtheorie is er sprake van positieve terugkoppelingsfactoren. Een vicieuze cirkel is bijvoorbeeld een situatie waarbij er in een streek weinig scholen en andere openbare voorzieningen zijn, waardoor veel jongeren en jonge gezinnen naar elders vertrekken, waardoor er nog meer voorzieningen verdwijnen omdat er niet genoeg vraag naar is. Hierdoor loopt de leefbaarheid van die streek steeds verder terug.`

Structureel conflict
Een term van Robert Fritz, zie zijn boek ‘De Weg van de Minste Weerstand’

Jojo-effect
Bijvoorbeeld bij lijnen. Als je minder eet, zal je afvallen. Maar als je veel afvalt, krijg je juist weer honger. Hoe los je dit op? Door te eten. En zo is de cirkel gesloten.

Probleem rondpompen
`Het probleem rondpompen` is een veelal door politici gebruikt begrip. Ter illustratie: het verjagen van druggebruiks uit een bepaald gebied leidt al snel tot aan vastdenkpatroon: ze zullen zich immers slechts verplaatsen naar een ander gebied.

Draaideur crimineel
De term draaideur crimineel zou je als een specifieke uitwerking van bovenstaande omschrijving kunnen beschouwen.

Waterbedeffect
Een door sociaal geografen gebruikte term om te beschrijven dat het opknappen van een probleemwijk vaak slechts leidt – vergelijkbaar aan het voorbeeld hierboven van druggebruikers – tot een verplaatsing van problematiek naar een naastgelegen wijk.

Oscillerend patroon
Eveneens een begrip van Robert Fritz, dat wordt gebruikt om het jojo-effect tussen `probleem` en `oplossing` te beschrijven. Bij het probleem willen we vandaan, maar bij `de oplossing` zullen we nooit aankomen. Het gevolg? Een oscillerend patroon.

Neerwaartse spiraal
Een door economen gebruikte term om economische patronen te beschrijven. Zo leidt een afnemend vertrouwen in een bedrijf tot daling van de koersen, deze daling leidt er toe dat het vertrouwen nog meer afneemt, etcetera. Ook een opwaartse spiraal is een voorbeeld van vastdenken. Alhoewel het verschijnsel positiever lijkt dan een neerwaartse spiraal kan het op de lange duur net zo desastreus zijn, het leidt namelijk tot het ontstaan van een zeepbel en vormt op die manier slechts de opmaat tot een volgende neerwaartse spiraal.

Teufelskreis
Letterlijk: duivelscirkel. Een prachtige Duitse term om een vastgedacht patroon mee te omschrijven.

Verschlimbessern, disimprovement
Ook het Duitse ‘verschlimbessern’ en het Angelsaksische ‘disimprovement’ zijn prachtige begrippen om het systeem van vastdenken te omschrijven. In het Nederlands beschikken we helaas niet over dergelijke woorden. ‘Verslechtbeteren’ of ‘déverbetering’ klinkt helaas niet.


Berthold Gunster
januari 2011